Sikkelcelziekte (SCD) is een erfelijke aandoening die wordt veroorzaakt door een mutatie in het hemoglobine-gen, die bij ongecontroleerde behandeling kan leiden tot symptomen zoals bloedarmoede, extreme pijn en orgaanschade. Mensen die aan SCD lijden, gebruiken veel vaker cannabis dan andere mensen, mogelijk vanwege de pijnstillende eigenschappen.
Bij sikkelcelziekte (ook sikkelcelanemie genoemd als er twee hemoglobine S-genen zijn), worden de rode bloedcellen door een mutatie in het hemoglobine-gen vervormd van de gebruikelijke plooibare, concave schijf naar een stijve, sikkelvormige vorm.
In normale omstandigheden worden de cellen tijdelijk vervormd, zodat ze door smalle bloedvaten kunnen worden geperst. Bij SCD kunnen de minder flexibele cellen de bloedvaten niet passeren en hopen ze zich op, waardoor de bloedvaten worden geblokkeerd. Dit kan leiden tot een “crisis” van de sikkelcellen, een overkoepelende term voor een reeks acute aandoeningen die in extreme gevallen binnen 24 uur tot de dood kunnen leiden. Eén van de primaire risico’s van een sikkelcelcrisis is het bloedverlies naar de organen. Dit veroorzaakt meestal cumulatieve schade die leidt tot een kortere levensduur (hoewel moderne behandelingen de prognoses drastisch hebben verbeterd).

Bij iemand die aan SCD lijdt, zijn beide allelen van het hemoglobine-gen gemuteerd. Als slechts één allel gemuteerd en het andere allel normaal is, zijn er zowel normale als sikkelvormige rode bloedlichaampjes te zien en spreekt men van een “drager”.
De normale bloedcellen kunnen meer dan 50% van de noodzakelijke hemoglobine in dragers produceren en meestal worden er geen klachten ervaren, tenzij ze worden getriggerd. “Triggers” kunnen onder meer zijn: gebrek aan zuurstof (bv. op grote hoogte) en uitdroging.
Sikkelceltrait en malariaresistentie
SCD komt voornamelijk voor (maar niet uitsluitend) bij tropische en subtropische bevolkingsgroepen en bij mensen waarvan de voorouders afkomstig zijn van dergelijke locaties. Oorspronkelijk werd gedacht dat de sikkelcelmutatie spontaan op meerdere plaatsen op kon treden en dat de positieve selectiedruk het mogelijk maakte dat de sikkelcelmutatie tot ontwikkeling kwam en uitgroeide.
De reden hiervan is dat het in gebieden waar veel malaria voorkomt een voordeel is om één gemuteerd exemplaar van het hemoglobine-gen (ook bekend als de sikkelceltrait) te hebben, omdat het een zekere mate van resistentie tegen deze ziekte geeft en de ernst van de symptomen ervan vermindert.
Onderzoekers hebben echter ontdekt dat deze mutatie terug te voeren is op een kind in Afrika van meer dan 7000 jaar geleden. Deze informatie kan artsen helpen om de ernst van de gevallen te classificeren en betere zorg te verlenen.
Erfelijkheid en selectiedruk
Als twee ouders elk één gemuteerd exemplaar bezitten, is er een kans van 25% dat hun kind twee gemuteerde exemplaren bezit en lijdt aan SCD. SCD-patiënten hebben geen weerstand tegen malaria. De pijn die gepaard gaat met malaria is zelfs een belangrijke trigger voor het ontstaan van een sikkelcelcrisis.
Hoewel er SCD is aangetroffen bij afstammelingen van tropische en subtropische bevolkingsgroepen die nu in gematigde gebieden zoals West-Europa en een groot deel van de Verenigde Staten leven, komt SCD daar veel minder vaak voor dan bij bevolkingsgroepen die nog steeds in hun oorspronkelijke gebieden wonen. Er wordt van uitgegaan dat in gebieden waar malaria niet endemisch is, het geen voordeel oplevert om sikkelceltrait te hebben en dat deze in de loop van de tijd zal verdwijnen.
Hemoglobine, zuurstof en sikkelcelziekte
De werking van SCD is zeer complex Een enkel-nucleotidepolymorfisme van het ß-globine-gen zorgt ervoor dat de geproduceerde hemoglobine (het primaire bestanddeel van rode bloedcellen) valine bevat in plaats van glutaminezuur. Beide stoffen zijn aminozuren, maar valine is hydrofoob en glutaminezuur is hydrofiel.
Omdat bloedplasma meestal uit water bestaat, zorgt de hydrofobe aard van valine ervoor dat de gemuteerde hemoglobine als het ware bezwijkt. Uiteindelijk begint de hemoglobine zich op te hopen en te polymeriseren tot stijve, vezelige, sikkelvormige structuren. Dit proces verloopt snel bij een lage zuurstofconcentratie, maar wordt ook gestimuleerd door een hoge zuurgraad en uitdroging (minder volume) van het bloed.

Periodes van zuurstofgebrek (hypoxie) bij SCD-patiënten worden vaak gevolgd door periodes van reoxygenatie. Dit staat bekend als de hypoxie-reoxygenatiecyclus en gaat gepaard met hevige pijn (en mogelijk ontstekingen) op plaatsen waar hemoglobine wordt samengevoegd (vaak gebieden die rijk zijn aan capillaire bloedvaten zoals de longen en genitaliën).
Hemoglobine is verantwoordelijk voor het transport van zuurstof naar de organen van het lichaam. Bij SCD-patiënten kan ischemie van de organen het gevolg zijn van gemuteerde bloedcellen die zich ophopen en beletten dat de gezonde, zuurstofrijke hemoglobine doorstroomt.
Hoe wordt sikkelcelziekte behandeld?
Er zijn verschillende manieren om de verschillende symptomen van SCD te behandelen en te bestrijden. Baby’s die met SCD worden geboren, krijgen foliumzuur, waarmee moet worden doorgegaan totdat zij volwassen zijn. Vaak wordt dit in de kinderjaren aangevuld met penicilline. In malarialanden moet de anti-malaria profylaxe vaak levenslang worden voortgezet, in verband met de verhoogde vatbaarheid van SCD-patiënten. In 2018 werd bij een evaluatie van de effectiviteit van anti-malaria profylaxe echter geen verschil gevonden tussen de bijwerkingen bij kinderen aan wie dit het middel werd toegediend en bij kinderen die een placebo kregen.

In acute gevallen kunnen bloedtransfusies worden uitgevoerd, waardoor het aantal gezonde rode bloedcellen toeneemt. De enige bekende behandeling voor SCD is beenmergtransplantatie, waarvan is vastgesteld dat deze alleen effectief is bij kinderen.
Op dit moment zijn alleen opioïden goedgekeurd voor de medicatie van ernstige pijn bij SCD-patiënten. Veel van deze middelen werken verslavend en hebben duidelijke bijwerkingen. De bijwerkingen hebben vaak invloed op de nieren (die al een risico lopen door de ziekte zelf) en kunnen de bloedvaten aantasten.
Mensen die aan de sikkelcelziekte lijden, gebruiken veel vaker cannabis dan andere mensen
Er is herhaaldelijk geconstateerd dat SCD-patiënten meer cannabis gebruiken dan de gemiddelde bevolking. Ook de patiënten zelf hebben aangegeven dat het gebruik van cannabis subjectieve gevoelens van pijnverlichting met zich meebrengt. Ze geven ook aan dat het helpt om angst en depressie te verminderen.
Uit een onderzoek in 2018 onder 58 deelnemers bleek dat bijna de helft in de afgelopen twee jaar cannabis had gebruikt. De meerderheid gaf als reden voor gebruik pijn, angst, stemmingswisselingen, slaap en gebrek aan eetlust aan, waarbij 79% verklaarde dat het hen in staat stelde hun gebruik van pijnmedicatie te verminderen.
In Jamaica (waar cannabis illegaal is, maar het gebruik ervan wijdverbreid en maatschappelijk geaccepteerd is), bleek dat SCD-patiënten bijna tweemaal zoveel cannabis gebruiken als de doorsnee bevolking (vrouwen: 19% ten opzichte van 10%; mannen: 65% ten opzichte van 37%). Dit ondanks het feit dat er geen verbetering van de symptomen wordt verwacht (slechts 6% van de ondervraagden legde een verband tussen cannabisgebruik en symptoombestrijding).
De onderzoekers merkten op dat er bij de steekproef een verwaarloosbaar verschil leek te zijn tussen het pijnprofiel en het aantal pijngebeurtenissen. De steekproef was echter klein (slechts 145 personen) en kan dan ook niet als een indicatie dienen voor trends op grotere schaal.
Kan medicinale cannabis helpen bij het genezen van sikkelcelziekte?
In 2010 ontdekten onderzoekers aan de Universiteit van Minnesota dat, bij transgene muizen met menselijke sikkelhemoglobine, het synthetische THC-analoog CP 55940 net zo effectief was als morfinesulfaat voor het behandelen van ernstige SCD-gerelateerde pijnklachten. Zelfs in aanmerkelijk kleinere doses was het net zo effectief als de opioïde.
In 2011 werd in een ander artikel van dezelfde onderzoekers in Blood (het tijdschrift van de American Association of Hematology) aangegeven dat CP-55940 hielp bij het verlichten van hevige pijn die samenhangt met de hypoxie-reoxygenatiecyclus. CP-55940 is een volledige agonist van beide CB-receptoren en zou als een antagonist bij de GPR55-receptor werken.
Ook is herhaaldelijk aangetoond dat cannabis vaatverwijdend werkt, waardoor het kan bijdragen aan het opheffen van verstoppingen die worden veroorzaakt door opgehoopte sikkelcellen. Daarentegen zijn er enkele aanwijzingen dat cannabis in bepaalde omstandigheden de vaten kan vernauwen, met name in de perifere bloedsomloop (de haarvaten). Het gebruik zou zelfs kunnen bijdragen aan het ontstaan van een ischemische beroerte (door verstopping van de bloedvaten die naar de hersenen leiden). De meeste onderzoeken waarbij deze conclusie werd getrokken, onderzochten echter cannabisrokers die ook tabak, een bekende vaatvernauwer, gebruikten.
Heeft medicinale cannabis de voorkeur boven opioïden?
Het antwoord is meestal ja, mits kan worden aangetoond dat het net zo effectief is. Het bewijs hiervoor is niet waterdicht, maar is zeker opvallend. Patiënten melden positievere bijwerkingen bij cannabisgebruik dan bij opioïden.

Zuster Somayah Kambui, een medicinale cannabispatiënte en -activiste uit Los Angeles, Californië, heeft tot aan haar overlijden in 2008, de voordelen van medicinale cannabis voor SCD aangeprezen. Volgens haar zou morfine de patiënt door de hypnotiserende, slaapverwekkende werking in een “Amerikaanse overheidsjunkie” veranderen.
In plaats van opioïden gebruikte zij alleen nog maar cannabis- en hennepolie. Haar klachten kon zij zonder problemen onder controle houden, behalve de keren dat haar eigendommen werden binnengevallen en haar cannabis in beslag werd genomen. Eén van die keren leidde een toename van haar klachten tot ziekenhuisopname en moest zij terugvallen op de gehate morfine.
Er is meer onderzoek nodig naar cannabis en de sikkelcelziekte
In 2010 overleden er wereldwijd ongeveer 29.000 mensen
aan de sikkelcelziekte en er wordt aangenomen dat ten minste twee miljoen
mensen ter wereld beide exemplaren van het gemuteerde allel bezitten en
symptomatisch zijn.
Het percentage SCD laat een stijgende lijn zien. Op basis van de trendgegevens
van de Wereldgezondheidsorganisatie hebben de auteurs van een artikel in PLOS
Medicine berekend dat het aantal baby’s dat met SCD geboren wordt, zal toenemen
van ruim 300.000 in 2010 tot
ruim 400.000 in 2050. Ongeveer 300 miljoen
mensen in de hele wereld zijn drager van deze aandoening.
SCD is een pijnlijke en slopende ziekte. Het feit dat de opioïde behandelingen over het algemeen niet doeltreffend zijn en dat de levenskwaliteit van veel patiënten daardoor te wensen overlaat, geeft aan dat onze aanpak van de ziekte verre van perfect is. Als cannabis in aanmerking kan komen om opioïden te vervangen, dan zou het onmiddellijk moeten worden toegepast om te voorkomen dat bestaande patiënten nog langer blijven lijden.
- Disclaimer:Dit artikel kan niet ter vervanging worden gebruikt voor professioneel medisch advies, een diagnose of behandeling. Neem altijd contact op met uw arts of andere bevoegde deskundigen. Stel het vragen van medisch advies niet uit en negeer medisch advies niet naar aanleiding van wat u heeft gelezen op deze website.